Tijdens Brainwash Festival 2019 schreven Maxime Garcia Diaz en Maartje Wortel fanfictie met hun favoriete personages. Drie wetenschappers, Welmoed Wagenaar, Nicolle Lamerichs en Gaston Franssen, gaven een mini-college over het genre. Aansluitend ging moderator Ellen Deckwitz met de schrijvers en wetenschappers in gesprek. Speciaal voor onze website zijn een aantal teksten hier te lezen en te beluisteren.

De meerwaarde van herhaling: over Peggy Sue fanfictie
Gaston Franssen

Deze korte lezing wordt een perfecte korte lezing. Dat moet wel, want anders kan ik niet verder. Ik heb deze lezing vaker gegeven, steeds vandaag, 26 oktober, om 16:00 uur, altijd voor ditzelfde publiek. En elke keer als mijn lezing niet perfect bleek te zijn, werd ik de volgende dag weer wakker op zaterdag 26 oktober – waardoor ik steeds de mogelijkheid kreeg deze lezing aan te passen. Ik laste zodoende nieuwe voorbeelden in; paste inzichten aan naar aanleiding van de discussie; en verwerkte ook het kritische punt van deze mevrouw hier links en de vraag van die meneer daar rechts. En vandaag moet mijn lezing af zijn, perfect zijn, in de hoop dat ik morgen wakker word op zondag 27 oktober, en de tijd weer in de juiste richting beweegt.

Het scenario dat ik u zojuist heb geschetst is een buitengewoon onwaarschijnlijk scenario, maar het zal u waarschijnlijk niet onbekend voorkomen. Het is de academische variant van een plot die we wel vaker aantreffen in films en televisieseries – een plot die vertrekt vanuit het gedachte-experiment dat iemand een dag of een fase uit het leven opnieuw kan ervaren, steeds weer opnieuw zelfs, maar mét behoud van alle herinneringen aan die dag of fase. Denk aan films als Groundhog Day (1993), Happy Death Day (2017),  Black Mirror: Bandersnatch (2018), of recentelijk de Netflix-serie Russian Doll (2019). Een vroege variant op dit scenario vinden we in Peggy Sue Got Married uit 1986. De film draait om Peggy Sue, die op punt staat te scheiden van haar jeugdliefde Charlie. Wanneer Peggy Sue voor een reünie terugkeert naar haar middelbare school, waar ze Charlie leerde kennen, valt ze flauw, om vervolgens op onverklaarbare wijze 25 jaar eerder wakker te worden – in 1960. Peggy Sue heeft echter wel nogal haar latere herinneringen en zo krijgt ze dus de kans om haar levensverhaal te herschrijven – met de nodige voorkennis. De grote vraag die de plot aandrijft, is natuurlijk: zal Peggy Sue besluiten om dit keer níet met Charlie te trouwen, of toch wel?

Het is dit idee van herhaling-met-voorkennis dat ten grondslag ligt aan Peggy Sue-fanfiction. Een veelgehoorde typering van de ‘Peggy Sue-fanfic’ is een vorm van fictie waarin het bewustzijn van een karakter terugreist in de tijd en in het verleden wordt herenigd met het lichaam van het jonge karakter, waardoor de mogelijkheid ontstaat om het leven opnieuw te beleven met gebruik van alle latere vergaarde kennis. Het bijzondere aan de fanfiction-variant is de auteur een bestaand verhaal van een andere, bewonderde auteur als uitgangspunt neemt. Voorbeeld is online circulerende werk Harry Potter and the Nightmares of Futures Past (2006-2019) van Matthew Schocke. Het verhaal kent dezelfde bekende basisplot als de boeken van J.K. Rowling: tovenaarstalent Harry en zijn vrienden zijn verwikkeld in een heftige strijd met aartsvijand Voldemort. Schocke vertrekt echter vanuit een ander uitgangspunt: anders dan bij Rowling vinden al Harry’s vrienden in het heetst van de strijd de dood, waarop Harry besluit om zichzelf terug in de tijd te projecteren, in zijn jongere zelf, in een poging om de noodlottige loop van de geschiedenis te herschrijven.

De plot van zo’n Peggy Sue-fanfic draait om herhaling. Creatieve herhaling weliswaar, met varianten en nieuwe wendingen, maar toch: herhaling. De varianten blijven beperkt en de auteur kan geen al te fundamentele wendingen doorvoeren: immers, een fanfictionvariant op Harry Potter waarbij de held terugreist in de tijd en het bestaan van Voldemort weet te voorkomen, zodat er helemaal geen strijd nodig is, ontneemt het verhaal zijn bestaansrecht. De plot moet dus wel in grote lijnen herhaald worden. Daar komt bij dat we de creativiteit van de fanfictionauteur pas waarderen als de varianten van de Peggy Sue het originele verhaal nadrukkelijk in herinnering roepen: alleen wanneer het origineel herhaald wordt, al is het maar indirect, wordt de kwaliteit van de Peggy Sue als een Peggy Sue-verhaal duidelijk. Dat werpt een intrigerende vraag op: wat is precies de meerwaarde van die herhaling?

Herhaling heeft in onze cultuur namelijk een slecht imago – als iets dat nutteloos en minderwaardig is. We ergeren ons aan veelvuldig herhaalde reclames, aan popliedjes die inwisselbaar lijken met eerdere hits, aan films waarvan we vinden dat die ‘meer van hetzelfde’ brengen. Deze kijk op herhaling staat in een lange traditie van negatief getoonzette theorievorming rondom populaire cultuur: een sleutelfiguur is hier de filosoof Theodor Adorno, die onder andere beweerde dat commerciële popmuziek de luisteraar laat verworden tot een verwend kind dat, zo schrijft hij, tegen etenstijd altijd om hetzelfde gerecht vraagt.

Gelukkig werpt recenter onderzoek werpt een positiever licht op de waarde en functie van herhaling in populaire cultuur. Zo deed Barbara Klinger voor haar studie Beyond the Multiplex (2006) een studie naar ‘repeat viewings’ – de wijdverspreide praktijk van filmfans om bepaalde favoriete films keer op keer opnieuw te kijken. Klinger signaleert dat de opkomst van VHS, DVD en digitale media heeft geleid tot de ‘domesticatie’ van de speelfilm: fans kunnen dankzij deze technieken hun favoriete film herhaaldelijk bekijken, terugspoelen, of hoofdstukken in andere volgordes afspelen. Klinger constateert verder dat fans het opnieuw kijken niet saai of voorspelbaar vinden, maar dat de herhaling de kijkervaring juist verrijkt en verdiept. Filmfans herhalen films om nieuwe details of easter eggs te ontdekken, of, omdat ze de plot al kennen, zich te kunnen concentreren op andere aspecten van de film – de psychologie van de personages, scenes die vooruit verwijzen of teruggrijpen, of bijzondere montage. Ze genieten vaak zelfs meer van de timing van de grappen en dialogen omdat ze deze al kennen.

Belangrijk nog dan de constatering dat herhalen verrijkend kan werken, is het inzicht dat herhaling in een consumptiemaatschappij ook een (weliswaar bescheiden) daad van verzet is.

De filosoof Roland Barthes noemde ooit het herlezen van boeken een handeling die haaks staat op de commerciële en ideologische wetten van onze wegwerpmaatschappij, die van ons vraagt dat we ons ontdoen van het verhaal zo gauw als het verslonden is, zodat we zo snel mogelijk een nieuw verhaal kunnen consumeren. Herlezen, stelt Barthes, is bovendien het enige dat een tekst kan redden van herhaling: alleen als je een verhaal herleest, kun je er iets anders in ontdekken, in plaats van domweg aan te nemen dat het verhaal weer hetzelfde zal zijn. Voor het opnieuw kijken van een film of het hernemen van een verhaal geldt iets vergelijkbaars: het zijn handelingen die ons uitdagen om opnieuw te kijken naar hetzelfde – en daardoor iets anders te ontdekken.

Klingers observaties over ‘repeat viewing’ en Barthes’ theorie over herlezen maken duidelijk wat de mogelijke meerwaarde is van de herhaling die Peggy Sue-fanfiction kenmerkt. De Peggy Sue is dan wel een herhaald verhaal, maar ook hier gaat het om een verrijkende, verdiepende herhaling:

Peggy Sue-fanfiction is een domesticatie van verhalen die we bewonderen – en door die domesticatie verrijken en verdiepen we dat verhaal, proberen we er iets nieuws in te lezen. De Peggy Sue laat zien dat lezers weigeren zich neer te leggen bij het verhaal als iets dat zich eenmalig laat consumeren; sterker nog, wanneer we een Peggy Sue-verhaal schrijven, laten we zien dat we creatieve, kritische lezers zijn, of zelfs coauteurs van de verhalen die zo belangrijk voor ons zijn.

Tot slot. Het is natuurlijk een aanlokkelijk verhaal, dat scenario van de Peggy Sue-auteur als een o zo creatieve en kritische geest. We zien onszelf maar al te graag als originele en innovatieve individuen, niet als kinderen die steeds weer hetzelfde gerecht willen eten, om Adorno nog eens aan te halen. Maar toch, laten we niet vergeten dat Peggy Sue-fanfiction opvallend vaak resulteert in een happy end en bevestiging van wat we al wisten: Harry Potter verslaat Voldemort alsnog en Peggy Sue besluit dat Charlie toch de perfecte man voor haar is. Ergens is de obsessie met eindeloze herhaling mét voorkennis in veel hedendaagse fictie, films en series misschien ook een teken van iets anders: van een behoefte aan de bevestiging dat het heden, ons heden, niet nog beter had kunnen zijn, de bevestiging dat we heus wel de juiste keuzes hebben gemaakt, dat we er het meeste uit hebben gehaald, dat we aan alle normen en verwachtingen voldoen – sterker nog: dat we de routine van het dagelijkse leven hebben geperfectioneerd. De Peggy Sue confronteert ons zo bezien ook met onze behoefte aan ultieme consumenttevredenheid: het verlangen naar het perfecte verhaal, de perfect wereld, en, uiteraard, de perfecte korte lezing.