Dark Money

Dark Money. The Hidden History of the Billionaires Behind the Rise of the Radical Right – Jane Mayer
Doubleday, 2016

As the houselights dimmed and the introductory country music faded to an expectant hush, four aging white men in dark business suits appeared from behind the curtains in a large auditorium and one by one took their turns at the lectern to prove that they were in fact, as the title of the program that day advertised, ‘the smartest guys in the room’.

Dit klinkt als de sterke openingszin van een licht-komische roman. In werkelijkheid is het een zin uit het non-fictieboek Dark Money van Jane Mayer, een boek waarin Mayer jarenlang onderzoek naar particuliere geldstromen in de VS verzamelt en haarfijn uiteenzet hoe de ‘democratie’ van de VS al decennialang onder invloed is van een select groepje miljardairs en multimiljonairs.

Het boek begint met een korte familiegeschiedenis van de Kochs, de meest beruchte miljardairsfamilie van het land. Vader Fred Koch, een oliemagnaat die zijn miljoenen bijeen harkte door zaken te doen met onder andere nazi-Duitsland en communistisch Rusland, liet zijn fortuin na aan zijn vier zoons Freddy, Charles, David en Bill. Van die vier zouden met name Charles en David (nadat ze Freddy en Bill via rechtszaken zo veel mogelijk uit het familiebedrijf hadden gewerkt) een grote rol gaan spelen in de Amerikaanse politiek.

Dit deden ze in eerste instantie door in de jaren ’90 een aantal rechtse/libertaire denktanks op te zetten. Deze denktanks hadden tot doel gedachtegoed te verspreiden dat Koch Industries uiteindelijk ten goede zou komen (denk aan: klimaatverandering bestaat niet, milieuregelgeving is slecht voor de economie, weg met rechten voor arbeiders). Grote bonus: al dit soort schenkingen aan universiteiten en particuliere stichtingen (die ze dus zelf hadden opgezet) waren fiscaal aftrekbaar omdat ze onder de noemer ‘filantropie’ vielen. Al snel werden de Kochs vergezeld door andere exorbitant rijke families, de families Scaife, Adelson en DeVos bijvoorbeeld – van wie Betsy DeVos vandaag de dag zitting heeft in het kabinet Trump. Daarnaast gingen ze nauwe samenwerkingsverbanden aan met o.a. ExxonMobil (voormalig CEO Rex Tillerson is nu minister van Buitenlandse Zaken).

Met de verkiezing van Obama tot president ontstond er een lichte paniek, en dus werd al bij de eerste mid-term elections van zijn presidentschap de portemonnee getrokken. Gevolg: Obama verliest zijn meerderheid in het Huis van Afgevaardigden. Dit slechts enkele maanden nadat de Kochs hun grootste succes tot dan toe hebben geboekt: mede dankzij hun gelobby is de bovengrens van particuliere politieke donaties begin 2010 na een rechtszaak afgeschaft. Deze zaak, de Citizens United vs. Federal Election Committee bepaalde dat het uitgeven van je geld aan wie je maar wil vanaf dat moment valt onder ‘vrijheid van meningsuiting’. Vanaf dan kan het met geld strooien om ‘democratische’ verkiezingen te sturen pas echt beginnen. Bij de verkiezingen van 2016 hadden de Koch-broers een een recordbudget van 889 miljoen (!) dollar, ongeveer evenveel als de Republikeinen en Democraten. Het slimme aan de Kochs is dat ze zo’n goed netwerk van particuliere stichtingen en denktanks hebben opgezet, dat je ze zelden in dit soort lijstjes van directe donoren terugvindt (zoals je ziet kunnen de Democraten er ook wat van). Dit is waarom Mayers boek Dark Money heet: politieke donaties zijn van alle tijden, maar de Kochs en aanverwanten hebben een netwerk gecreëerd dat hun geld en waar het naartoe gaat onzichtbaar maakt. Gevolg: een groep van pak ’m beet tweehonderd mensen krijgt zo evenveel inspraak als miljoenen Amerikanen. Een ander gevolg is dat kandidaten en hun ideeën gekocht kunnen worden. Zo veranderde de Republikeinse presidentskandidaat Mitt Romney radicaal van standpunt op het gebied van klimaatverandering (van ‘It is occurring and I believe that human activity is a contributing factor’ naar ‘We don’t know what is causing climate change (…) President Obama promised to heal the planet. My promise is to heal you and your family.’)

Opvallend is dat Donald Trump zelf gezegd heeft dat mensen die zich door de Kochs laten betalen ‘puppets’ zijn (een van zijn weinige wijze uitspraken). Toch heeft hij zijn presidentschap rechtstreeks aan hen te danken – sinds de jaren ’80 is het electoraat door de Koch-broers langzaam klaargestoomd voor Trumps extreem rechtse gedachtegoed. Een van de weinige dingen die de Kochs en door hen gesteunde presidentskandidaten in de weg zaten was dat ze het niet uit hun strot kregen dat ze ook iets wilden betekenen voor arme, ‘gewone’ Amerikanen – en dat was nou net waar Trump zijn campagne op voerde. Naast Trump, een gekke outsider, leken de andere Republikeinse kandidaten pas écht een voortzetting van de status quo. Alleen zo (en met een anti-immigratie-agenda natuurlijk) kon een miljonair verkiezingen winnen die zogenaamd om de ‘gewone man’ draaiden.

Waarom een stukje op de site van de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam over dit onderwerp, vraag je je af (en ook: is de SLAA een linkse denktank)? Gezien de recente gebeurtenissen in de VS (met name het nazi-protest in Charlottesville van afgelopen weekend) heb ik even helemaal geen zin om over literatuur te schrijven. Het zou me bovendien niets verbazen als we bovenstaande praktijken de komende jaren ook in Nederland in toenemende mate gaan zien (hoewel Mayers boek aantoont dat de democratie in de VS al jarenlang een grap is, nemen wij nog altijd alles wat uit de VS komt met enige vertraging klakkeloos over, nietwaar). Shell is in ieder geval al lekker bezig. Het lijkt me een uitstekend moment voor schrijvers – links en rechts – om zich in het publieke debat te mengen. Boeken als die van Jane Mayer kunnen daarbij helpen.

/////

Lieke Marsman is dichter en schrijver. In 2010 verscheen haar debuut Wat ik mezelf graag voorhoud, dat een jaar later onder meer de C. Buddingh’-prijs won. Haar tweede bundel De eerste letter verscheen in januari 2014. Haar debuutroman Het tegenovergestelde van een mens, over klimaatverandering en eenzaamheid, is deze maand verschenen.

Illustratie door de ongeëvenaarde: Ellis van der Does