‘Over vrijheid doen allerlei misverstanden en spraakverwarringen de ronde maar zeker is dat zij vrijwel altijd positief wordt gewaardeerd. Dat mag alleen al blijken uit het feit dat twee grote politieke partijen in Nederland het woord “vrijheid” in hun naam hebben opgenomen.
Vrijheid moet wel meer zijn dan iets aangenaams, zij is een ideaal, maar wat voor ideaal precies? Waarnaar streven we als we naar vrijheid streven? Of hoeven we er niet naar te streven omdat zij er altijd is, zelfs in de meest benarde omstandigheden?
De viering van de vijfde mei komt kort gezegd hierop neer: eens waren we onvrij, nu zijn we vrij. Ruw samengevat is dat overigens ook wat het joodse paasfeest, Pesach, vertelt: ooit waren we slaven in Egypte, nu zijn we vrije mensen. Al liggen de gevaren van slavernij altijd op de loer. Vandaar dat we ons het verleden moeten herinneren.
Misschien is dat de oerdefinitie van vrijheid, althans de definitie die de Grieken eraan gaven: geen slaaf zijn.
In dat opzicht gaat vrijheid over macht, want wat de slaaf typeert is dat hij geen macht heeft. Volgens Foucault is machtsmisbruik het schijnbaar omgekeerde van slaaf-zijn. Schijnbaar, want de oude Grieken waren van mening dat een heerser die zijn macht misbruikte slaaf was van zijn lusten, dus onvrij.
Maar Foucault voegt daaraan toe dat de Grieken de slaaf ook zagen als iemand zonder ethiek; wie geen macht heeft kan ook niet ethisch handelen. In een interview formuleert Foucault het fraai: “Ethiek is de weldoordachte vorm die vrijheid aanneemt.” Vrijheid is voor jezelf zorgen, zegt Foucault, en voor jezelf zorgen betekent ook voor je omgeving zorgen. Wie zijn omgeving verwaarloost, verwaarloost zichzelf.
Toen ik tijdens de viering van het joodse paasfeest aan een gemêleerde groep van volwassenen en kinderen vroeg: “Wat betekent vrijheid voor jullie?” – antwoordde een volwassene: “De hele dag in bed blijven liggen.” En een kind zei: “Veel chocolade eten.” Waaruit mag blijken dat sommigen van ons slaven zijn of op zijn minst parttime slaven van primaire verlangens en driften. Onze cultuur moedigt deze specifieke vorm van slavernij ook aan.
Ik geloof dat ik in de context van de vijfde mei, hoewel die wellicht niet in het leven is geroepen om al te filosofische discussies te voeren over de diverse vrijheden die naast en onder elkaar kunnen bestaan, mag stellen dat vrijheid een ideaal is dat zowel met macht als met ethiek te maken heeft.
Eerst iets meer over macht. Wij kennen niet alleen het verlangen om onze macht te maximaliseren, dat wil zeggen de ander te laten doen wat wij willen, wij leren ook noodgedwongen van jongs af aan het streven naar macht te beteugelen. Dat is feitelijk waar het dictum op neerkomt dat mijn vrijheid eindigt waar die van u begint. Mijn macht wordt begrensd door de uwe en waar u niet bij machte bent om mijn macht te begrenzen doe ik er goed aan dat toch zelf te doen om morele en praktische redenen, omwille van het collectief. Omdat ik geen slaaf wil zijn van mijn driften. De ander zo min mogelijk schade toebrengen is ook de basis van de meeste ethiek.
Maar hoeveel van mijn wil tot macht of mijn verlangen naar vrijheid – het lijkt me nuttig te beseffen dat die twee in elkaar overlopen – moet ik opgeven in de hoop op een betere en vredige samenleving?
Laat ik specifiek worden en een grijze zone benoemen waar het legitieme vrijheidsverlangen van het individu botst met de wensen van het collectief, dat betrouwbaarheid en voorspelbaarheid heel belangrijk vindt, dat graag wil kunnen verifiëren. Hebben wij de vrijheid om ons verleden te verzinnen en daarmee onszelf als het ware opnieuw uit te vinden? Of oefenen wij daarmee te veel macht uit over de ander? Zijn onze ficties schadelijk voor andere mensen omdat zij primair ons eigen belang dienen, of zoals de schrijver Coetzee zegt, dat wat wij voor ons belang houden?
Zonder de invloed van de genetische loterij en die van opvoeding, onderwijs en dergelijke te willen ontkennen geloof ik dat wij ten dele onze eigen constructie zijn. Ik kan sympathie opbrengen voor het determinisme, maar voor zover vrijheid een ideaal is, is het zeker ook het ideaal om boven nature en nurture uit te stijgen. Ik ben, nee ik moet meer zijn dan het product van diverse omstandigheden.
Dat is macht, of een noodzakelijke illusie van macht, willen wij althans niet gereduceerd worden tot een wezen dat reddeloos is overgeleverd aan een machine die hij niet kan besturen.
Dat wij ons verleden niet mogen vervalsen wanneer wij de ander daarmee ontegenzeggelijk benadelen is duidelijk. De loodgieter die beweert een tandartsopleiding te hebben gevolgd en vervolgens gebitten van zijn patiënten gaat repareren brengt schade toe. Maar er zijn andere, minder destructieve en legitieme verlangens die aan het vervalsen van het eigen verleden ten grondslag kunnen liggen. Denk bijvoorbeeld aan een man die uit de gevangenis komt en zich vestigt op een plek waar men niets weet van zijn smadelijk verleden zodat hij in alle rust aan een nieuw leven kan beginnen.
Of verzwijgen hetzelfde is als vervalsen is de vraag, maar als essentiële zaken uit het verleden worden achtergehouden geloof ik dat we van een vervalsing kunnen spreken, om de woorden verzinsel of fictie te vermijden.
Niet iedereen sleept een dramatisch verhaal met zich mee, maar iedereen heeft geheimen. De mens is een drager van informatie, juist ook van geheime informatie. Alleen al daarom is de kreet ‘ik heb niets te verbergen’ naïef. Wij mogen niets te verbergen hebben voor Justitie omdat wij de wet niet overtreden, maar wie echt niets te verbergen heeft zou als het ware zonder huid door het leven gaan. Het onderscheid tussen privé en openbaar, tussen de verschillende levens die een mens leidt zou niet meer bestaan.
Het construeren van het eigen ik, of beter gezegd van verschillende ikken, veronderstelt dat wij bepaalde aspecten van onszelf geheim houden. Weinig zou ons zo machteloos maken als te moeten leven in een situatie waarin onze gedachten te lezen zouden zijn. Het beschavingsproces of sociaal wenselijk gedrag, voor zover die twee van elkaar te scheiden zijn, is feitelijk het onderdrukken, oftewel het geheim houden, van verlangens en driften, fantasieën.
Zo luidt een grap dat je browsergeschiedenis iets is wat je geheim moet houden om je huwelijk in stand te houden. Er zijn kennelijk plekken, het internet is er een van, waar wij een deel van onze geheimen openbaren, zij het bij voorkeur niet voor iedereen.